WARTOŚCI I ICH ZNACZENIE
Mamy wiele definicji wartości, ale te naczelne i najbardziej dla nas istotne ukształtowały się w prapoczątkach człowieczeństwa. Były filarem rozwoju cywilizacji. Pisali o nich już Starożytni, a na ich definicjach opieramy się do dziś. Wartości są przekazywane pokoleniowo, ale ulegają „unowocześnianiu” tworząc nowe systemy.
W ogólnym ujęciu, wartości są wewnętrznym imperatywem i wyznaczają to w co wierzysz, czemu ufasz, jak postępujesz. To one budują bazę twoich dogmatów, światopoglądu i życiowych decyzji. Są naczelnym drogowskazem i znakiem zakazu jednocześnie. Stanowią o tym co uznajesz za prawidłowe, a co odrzucasz jako niewłaściwe. Nadają priorytety, motywują i powstrzymują działania. Jednocześnie są twoim oknem oraz sposobem interpretowania świata. Pozwalają ci rozumieć sens tego co czynisz w życiu oraz kreować idę siebie.
Z wartości wynikają zasady. Te zaś pozwalają ci sprawnie funkcjonować, stanowiąc o tym jak żyjesz. Ważne, aby umieć odróżniać te pojęcia nie są tożsame.
Milton Rokenach podzielił wartości na dwie główne grupy: autoteliczne (ostateczne) oraz instrumentalne. W jego teorii pierwsze są (względnie) trwałe i niezmienne, a drugie służą wyłącznie osiąganiu osobistych celów bieżących.
Wartości ostateczne (autoteliczne):
- szczęście: poczucie spełnienia i zadowolenia z życia,
- miłość: głębokie uczucie przywiązania i troski o innych,
- spokój wewnętrzny: poczucie harmonia i równowagi,
- piękno: wyczucie estetyki w otaczającym świecie,
- prawda: otwartość, zrozumienie i akceptacja rzeczywistości.
Wartości instrumentalne (środki do osiągnięcia celów):
- dyscyplina: samokontrola i realizowanie celów,
- kompetencja: trwałe umiejętności i wiedza,
- odpowiedzialność: chęć brania na siebie konsekwencji swoich działań,
- kreatywność: umiejętność myślenia twórczego i znajdowania rozwiązań.
- ambicja: pożądanie sukcesu i realizacji własnych planów.
Katalogi nie są zamknięte i możesz do nich dopisać własne pozycje.
Na początku twojego życia przyjmujesz wartości, które wyznaczają ci rodzice (ich przekonania, dogmaty, religia) oraz wpływy bliskiego otoczenia. W dalszym życiu czerpiesz je w grupach społecznych, w których się znajdujesz. Ogromny wpływ ma szczególnie praca i środowisko zawodowe W ten sposób kreuje się twoja postawa i więź z innymi ludźmi. Można wskazać trzy główne wymiary – spójne dla wszystkich ludzi:
Życie codzienne – w nim wartości, stanową o codziennych decyzjach oraz dokonywanych wyborach – zarówno w sprawach błahych jak zakupy oraz ważnych jak sposób reagowania na ludzi. Mieszczą się tu np.: uczciwość, szacunek, empatia, troska o innych, bezkonfliktowość;
Relacje społeczne – w tym obszarze wartości decydują o sposobie w jaki tworzysz i utrzymujesz relacje z innymi. Stają się fundamentem dla przyjaźni, układów rodzinnych i zawodowych. Należą do nich: szacunek, lojalność, otwartość, odpowiedzialność;
Wewnętrzne doświadczenie emocjonalne – Na tym polu wartości wpływają na twoje wewnętrzne odczucia i przeżycia. Są bazą dla uczuć, odczuć i emocji oraz tego, w jaki sposób ich doświadczasz. Stanową o twoich reakcjach w trudnych sytuacjach, o tym jak radzisz sobie ze stresem i jakie emocje dominują w twojej głowie. Z pewnością mieszczą się tu: spokój, radość, zadowolenie oraz inne dające równowagę emocjonalną.
Wartości nie są przypisane ci na stałe i na całe życie. W wielu jego momentach układasz ich nową listę lub zmieniasz im hierarchię. Tym samym, nie ma jednego, spójnego katalogu obowiązującego dla wszystkich ludzi. To co ty uważasz za wartość, dla innego człowieka może nią nie być. Zbiór wartości zmienia sią w miarę przyrostu doświadczenia i emocjonalnej dojrzałości. Zmiana ta może być wywołana również silnymi przeżyciami, trudnymi wydarzeniami oraz pod wpływem postaw towarzyszących ci ludzi, twojej aktualnej sytuacji np. ekonomicznej, finansowej, społecznej. Dzieje się tak, bo one są w tobie plastyczne i tworząc nowe zbiory, adaptują cię do okoliczności w jakich się znajdziesz. Ja nazywam to „refleksyjnością wartości”. Te instrumentalne prowadzą cię do osiągnięcia autotelicznych, ale zmiana wartości naczelnych może zmienić cały układ. Dynamikę tych zmian szczególnie widać w dzisiejszym, świecie – pędzącym na oślep. Szczególnego znaczenia nabierają trzy czynniki:
Relatywizm wartości – sprawia, że wartości są względne i zdecydowanie różnią się w zależności od kontekstu kulturowego czy indywidualnych przekonań. Podważa to uniwersalność wartości naczelnych. Wymusza głębokie zrozumienie oraz refleksję nad własnym systemem wartości.
Wpływ mediów i technologii – media, a szczególnie socjalmedia oraz technologiczny rozwój mają ogromny wpływ na kształtowanie wartości, zwłaszcza wśród młodych ludzi. Często promują postawy i zachowania płytkie (konsumpcjonizm, powierzchowność relacji, szybka gratyfikacja), co może prowadzić do erozji głębokich i trwałych wartości.
Zmiana wartości w czasie – one ewoluują wraz ze zmieniającym się światem. To, co było ważne dla poprzednich pokoleń, może mieć mniejsze znaczenie dla współczesnych ludzi. Zrozumienie, jak wartości zmieniają się w czasie i adaptowanie się do tych zmian, jest decydujące dla utrzymania spójności społecznej i osobistej.
KONFLIKT WARTOŚCI
Z pewnością spotkałeś się z tym określeniem. Konflikt wartości to sytuacja, w której działasz się wbrew sobie i temu co sobą reprezentujesz. Czujesz się w takiej roli nieswojo, coś cię uwiera i meczy. Ten stan może mieć wiele przyczyn:
- oczekiwania rodziny, otoczeni, grup społecznych, do których przynależysz,
- uprzednio narzucone dogmaty religijne, z którymi nie utożsamiasz się,
- fałszywe wzorce wyniesione z domu,
- przymus wykonywania nieetycznej (w twoim mniemaniu) pracy,
- wpływ mediów publicznych, wątpliwych autorytetów (często fałszywych),
- chęć dorównania lub przypodobania się innym – wbrew sobie,
- żądza natychmiastowego sukcesu, chęć imponowania, presja otoczenia,
- konieczność spowodowana elementarną potrzebą chwili,
- głębokie uczucia do osoby o odmiennych wartościach,
- realizowanie cudzy wartości (firma, sekty, politycy, grupy społeczne),
- uleganie manipulacji (poświęcanie się dla wartości cudzych, narzuconych).
Konflikt wartości może prowadzić zarówno do erozji wartości instrumentalnych jak i wyparcia (najczęściej chwilowego) ostatecznych. Nie można sprawnie funkcjonować w sytuacji wewnętrznego konfliktu, dysonansu i poczucia, że coś w tobie nie gra, męczy cię. Tkwienie w takim stanie będzie dla ciebie ogromnie obciążające psychicznie. Wyniszczy cię emocjonalnie i przyczyni się do narastania w tobie syndromu wypalenia. Dlatego tak ważne jest abyś miał swój spójny system wewnętrznych wartości.
SPÓJNY SYSTEM WEWNĘTRZNYCH WARTOŚCI
Stworzenie własnego „świata wartości” jest złożonym działaniem. To proces, w którym nie ma drogi na skróty, bo każda taki skrót doprowadzi do wewnętrznego konfliktu. Musisz mieć świadomość, że wymaga on czasu i nade wszystko głębokiego przemyślenia oraz zrozumienia siebie. Sięgnięcia do przeszłości, popatrzenia na siebie przez pryzmat „dziś” oraz określenia kim chcesz być w bardzo szerokiej perspektywie własnej przyszłości. Swojej oraz ludzi, którym najbardziej na tobie zależy.
Słowo klucz to introspekcja – podróż głęboko w siebie. Dzięki niej zrozumiesz samego siebie oraz to, co jest dla ciebie najważniejsze i co ma największy wpływ. Na tym etapie czyha wiele pułapek (brak obiektywizmu, przekłamywanie, zła interpretacja) i z pewnością przyda ci się pomoc doświadczonego przewodnika. Jakie etapy musisz przejść:
IDENTYFIKACJA – stwórz listę ważnych dla Ciebie wartości, zarówno autotelicznych (ostatecznych) jak i instrumentalnych. Pamiętaj, że one muszą być twoje, a nie narzucone. Odetnij się na kilka chwil od wpływów innych ludzi i przeprowadź ten etap sam na sam.
REFLEKSJA – przemyśl, dlaczego poszczególne wartości są dla Ciebie ważne. Czy i jak wpływają na Twoje życie. Co dają innym ludziom i kim cię czynią? Jaki mają mieć wpływ i efekt?
KATEGORYZACJA – musisz wybrać, które wartości są najważniejsze, a które znajdą się na dalszych miejscach. Jakie mają ci towarzyszyć przez całe życie, a jakie tylko w danym jego etapie. Ten punk najbardziej dotyczy wartości instrumentalnych – chwilowych.
TEST SYSTEMU – Kontroluj w jaki sposób ustalona hierarchia wartości wpływa na ciebie. Co wnosi i co zmienia. Jak się czujesz i jak zmieniają się twoje zachowania? Na tym etapie masz duże pole do zmian i adaptacji. Bądź otwarty i daj czasowi czas.
SPÓJNOŚĆ – to jak wejście na podium po szalonym biegu. Poczujesz swoje wartości i uwierz mi, jest to niesamowite przeżycie. Będziesz go doświadczać wielokrotnie w różnych sytuacjach. Zobaczysz siłę własnych wyborów, decyzji i to, że nie konfliktują cię z innymi, a wręcz odwrotnie – wzbudzają szacunek.
Posiadanie spójnego systemu wewnętrznych wartości jest jak mapa przez życie. Idąc za jej wskazaniem będziesz realizował siebie. Wielokrotnie trafisz na ludzi reprezentujących inne wartości, ale świadomość siebie pozwoli ci nawiązać z nimi dialog, a nie kłótnię. Ludzie z wartościami są wysoce cenieni. Wynika to z faktu, że mają prawidłową zarówno samoocenę jak i pewność siebie. Są wewnętrznie spójni i silni.
Jak to celnie nazwał Dr Henryk Jordan „…potrafią stać się tymi, którymi mogą się stać, a nie być jedynie tymi, którymi są…”